جواهرات زنان در نگاره های دوران فتحعلی شاه قاجار
هنر دوره قاجار بر بستری از رویارویی میان سنت و تجدد شکل گرفت. لیکن این امر سبب شد که رابطه ای ظریف بین تجربه های هنری ادوار پیشین و تخیل و تجارب هنری نوین برقرار شود.
هنر این دوره از سویی در فرهنگ و تمدن گذشته ایران ریشه دارد و از سوی دیگر متأثر از شرایط فرهنگی- اجتماعی و سیاسی – اقتصادی ایران قرن نوزدهمی است که نوزاد مدرنیته را در بطن خود جای داده است.
در مقام مقایسه ، هنر قاجار به سوی هنری پر زرق و برق و متفاوت با هنر دوران پیشین ایران عزیمت نمود. چنین ویژگی هایی در دوره فتحعلی شاه نمودی متمایز یافت.
به لحاظ شخصیتی فتحعلی شاه نه تنها مانند عمویش آقا محمدخان، روحیه جنگاوری و کشورگشایی نداشت، بلکه در زمینه کشورداری و سیاست نیز از استعداد و دلسوزی لازم بی بهره بود و روحیه ای هنرمندانه داشت، شعر می سرود و خطی بسیار خوش داشت، به نگارگری و کتابت علاقه ای وافر نشان می داد و نقاشی های دیواری و نقش برجسته های متنوعی از سنگ، به دستور او به انجام رسیدندو کاخ ها و بناهای متعددی نیز برای خود و خانواده پر جمعیتش ساخت.
در نتیجه، هنرمندان زیادی را گرد خود آورد که هر کدام در یک یا چند زمینه هنری به کار اشتغال داشتند و بدون شک، دوران حکومت او، از نظر هنری، شکوفاترین سال های دوره قاجار است.
هم چنین فتحعلی شاه کارگاه های هنری را در مورد حمایت قرار داد و با سفارش های پی در پی خود، باعث درخشندگی سبکی به نام” پیکرنگاری درباری” شد.
بدین ترتیب نقاشی و به خصوص چهره نگاری، ارزش و جایگاهی ویژه یافت و از آن جایی که فتحعلی شاه خود مهم ترین حامی و سفارش دهنده هنر بود،از میان مضامین رایج در نقاشی دهه های نخستین حکومت قاجار، آثاری که به منظور نشان دادن شکوه و عظمت شاه به تصویر در آمدند، اهمیت فراوانی یافتند.
نقاشان این دوره با مورد توجه قرار دادن پرتره پادشاهان، شاهزادگان، رقاصه ها و خنیاگران، کم کم پیوند خود را با موضوعات و سوژه های ادبی قطع نمودند.
این مکتب نگارگری، با فضاهای معماری در این دوره ، جلال و شکوه زندگی شاهانه و ظاهر غرق در جواهرات شاه بسیار هماهنگ بوده است.
زنان در این دوره در نگاره ها با چهره بیضی، ابروان پیوسته، چشمان سرمه کشیده و انگشتان حنا بسته به تصویر در آمده که همگی در جامگان زربفت و مروارید نشان و غرق در جواهر و زینت ها تجسم یافته اند.
بدین سان جواهرات عنصری جدانشدنی از نگاره های زنان در دوره پادشاهی فتحعلی شاه قاجار به شمار می رود.
با توجه به بررسی های صورت گرفته، به طور عمده جواهرات موجود در نگاره های زنان دوره فتحعلی شاه قاجار را به لحاظ نوع و کاربرد، می توان در 11 گروه ذیل دسته بندی کرد:
1-تاج و تزئینات سر: به طور معمول زنان با سربندها و جقه های جواهر دار نقش شده اند. به طوری که در بعضی موارد جواهرات به صورت آویزان می باشند.
2-گوشواره: گوشواره ها بسیار پر کار و به صورت آویزان و متحرک، با سنگ ها و مروارید های به نسبت درشت طراحی شده اند.
3-گردنبند: در گردنبندها مروارید نقشی اساسی را بازی می کنند رنگ گردنبندها به طور عمومی در هماهنگی کامل با رنگ لباس و دیگر جواهرات می باشند.
4-سنجاق لباس: لباس های زنان در بعضی موارد با سنجاقی به هم وصل شده اند. این سنجاق ها به طور عمده طرحی همانند گل چند پر دارند که توسط سنگ مروارید ایجاد شده اند. رنگ آن ها با دیگر جواهرات و لباس ها هماهنگی کامل داشته و به طور کامل قرینه می باشند.
5-تزئینات شانه: تزئینات شانه به نظر جواهراتی می رسند که روی لباس دوخته شده اند. در این تزئینات نیز وجود مروارید بسیار خودنمایی می کند. تزئینات هر دو شانه در همه موارد قرینه بوده است.
6-بازوبند: طرح بازوبندها به طور عمده قرینه به شکل یک سنگ درشت در وسط و سنگ های کوچکتر در اطراف آن ها به صورت مدور کار شده است. نکته جالب توجه آن که در بعضی موارد بازوبندها دارای آویزهای به طور نسبی درشت (به طور معمول از رشته های مروارید) می باشند.
7-مچ بند: مچ بندها نیز همانند تزئینات شانه، به نظر دوخته شده بر خود لباس می آیند. طرح و رنگ آن ها هماهنگ با پارچه لباس و دیگر جواهرات بوده است. مروارید عضو لاینفک مچ بندها می باشند.
8-انگشتر: انگشترها بسیار کم در نگاره ها نقش شده اند. ئبه طور عمده با یک سنگ درشت طراحی شده و نسبت به دیگر جواهرات، ساده تر می باشند.
9-دستبند: دستبندها به طور معمول سنگ ها یا مرواریدهای ردیف شده کنار هم می باشند.
10-کمربند: در برخی نگاره ها کمربندها به طور کامل جواهر نشان هستند و در برخی دیگر پارچه های منقوش نفیسی هستند که بر آن ها جواهرات آویزان شده اند.
11-جواهرات دوخته شده بر لباس: جواهرات دوخته شده بر لباس عضو جدانشدنی نگاره های زنان دوره فتحعلی شاه قاجار می باشند که در آن ها مروارید دوزی بسیار به چشم می آید. گاهی سنگ ها به صورت گل های چند پر در کنار یکدیگر نشسته اند و گاهی حاشیه ای از تکرار مرواریدها و سنگ های مختلف ایجاد شده
منبع: نشریه طلا، جواهر شماره 97، ساال چهاردهم، صفحه 86
